| «Анархан» қайтидин «тирилди» | |
|
|
«Анархан» қайтидин «тирилди» «Уйғур авази» гезити, 19.11.20
Қ.Ғоҗамияров намидики дөләт академиялик Уйғур музыкилиқ- комедия театри бенасида бу күнләрдә қайта қурулуш ишлириниң аяқлишип келиватқанлиғи һәммимизгә яхши мәлум. Ишләйдиған шараитниң мурәккәплишип кәткинигә қаримай, униң үстигә таҗсиман вирус жуқумлуқ ағриғиниң тарқилиш ховупиниң алдини елиш мәхситидә елимиздә елан қилинған пәвқуладдә вәзийәт башланмай туруп, Уйғур театриниң драма артистлири чоң бир иҗадий ишни әмәлгә ашуруп үлгәргән еди. У болсиму, Җалал Асимов билән Абдулһәй Садировниң «Анархан» музыкилиқ драмиси қайтидин тикләнди һәм репертуаримиздин орун алди.
Кәспий театримиз 1934-жили өз пәрдисини әйнә шу «Анархан» музыкилиқ драмиси билән ачқан еди. Әсәрни тунҗа сәһниләштүргән режиссер һәм балетмейстер Али Ардобус Ибрагимов болуп һесаплиниду. Биринчи қетим Анархан ролини — Хеличәм Илиева, Һәмрани Җалал Асимов ойниған. Андин 1935-жили Уйғур театриға баш режиссер болуп тайинланған Ваһаб Әзимов «Анарханни» қайтидин сәһниләштүриду. Режиссер әсәрниң намини «Анархан-Ләйлихан» дәп өзгәртип, спектакльдики баш қәһриман ролини яш актриса Сәлимә Саттароваға бериду. Хулләс, шундақ давамлишип, театримизда һәрхил жилларда баш режиссер сүпитидә паалийәт елип барған Виктор Дьяков, Сергей Башоян, Ялқунҗан Шәмиев «Анархан» сәһнә әсәрини сәһниләштүргән. Һәрбир режиссер башқиларни қайтилимай, әсәргә өзичә яндашқан. Әхмәт Шәмиев, Ғуламхан Җәлилов, Мәрийәм Семәтова, Ризвангүл Тохтанова, Мирхелил Зәйнавдинов, Рошәнгүл Илахунова, Мәхпир Бақиев, Тохтахун Бәхтибаев, Кәрим Закиров, Абдрим Әхмәди, Зенәтгүл Әкбәрова, Чолпан Сәлимова қатарлиқ исимлири хәлқимизниң қәлб төридин орун алған бу намайәндиләр өзлириниң маһарәтлирини нәқ мошу «Анархан» арқилиқ толуқ җарий қилалиған. Демәк, «Анархан» Уйғур театриға қәдәм қойған артистлар үчүн синақ лабораторияси болған десәкму болиду. Шуниң үчүн тамашибинлиримиз арисида та мошу күнгичә «Сайитни Әхмәт Шәмиевтәк, Гүлзарини – Мәрийәм Семәтовадәк, Бәхтияни — Мирхелил Зәйнавдиновтәк, Ләйлиханни болса Чолпан Сәлимовадәк техи һечким ойналмиди» — дегән сөзни пат-патла аңлаймиз. Тоғра, лекин һәрбир дәвирниң өз иҗаткарлири бар. Кәспий билиминиң йоқ болғиниға қаримай, байиқи артистлиримиз һаяттин алған тәҗрибилири арқилиқ өзлиригә толиму тонуш болған еғир өтмүшимизни, нәқ билән наһәқликниң маһийитини, өз қәһриманлириниң ички дуниясини шу қәдәр ечип берәлидики, сөзләрни тәләппуз қилиш, хәлиқ нахшилирини бабида иҗра қилиш, бир-биригә мунасивәт, олтирип-турушлириғичә өзлири сәзмигән һалда, қәһриманлар характерлири билән улар жуғирилип кәткән.
Өткән әсирниң 60-жиллиридин башлап алий билимлик актерлар билән толуқлинишқа башлиған Уйғур театри коллективи жилдин-жилға кәспий турғудин яндашқан һалда қизғин иҗадийәтни давамлаштурди. «Анархан» сәһнә әсәрини бир-биригә муһәббәт бағлиған Анархан билән Һәмраниң яки бир уйғур аилисиниң паҗиәси әмәс, бәлки пүткүл бир милләтниң паҗиәси дәриҗисидә мәзмунини салмақлиқ һәм кәң мәнада һекайә қилишқа тиришти. Бу җәһәттин 1977-жили «Анарханни» сәһниләштүрүш үчүн Уйғур театриға рәсмий тәклип қилинған СССР хәлиқ артисти, қазақ театр сәньитиниң мәшһур намайәндиси Әзәрбәйҗан Мәмбетовниң әмгигини алаһидә тәкитләшкә әрзийду. Мәмбетов Уйғур театриниң баш рәссами – Қазақстан Җумһурийитиниң хизмәт көрсәткән сәньәт әрбаби Пәйзирахман Ибрагимов билән һәмкарлиқта иш елип барди. Атақлиқ рәссам сәһнини безәштә илгәркидикилиригә нисбәтән тамамән башқичә һәл қилди. У өз иҗадийитидә «Миң өй» рәссамчилиқ материаллириниң бебаһа үлгилиридин пайдиланди. Бу «Анархан» спектаклини безәштә бирдинла байқалди. П.Ибрагимов сценографиясиниң характерлиқ алаһидилиги – пәқәт спектакльниң ипадилик җәһәттин умумий һәл қилинишидила әмәс, бәлки шундақла айрим сәһнә көрүнүшлириниң пухтилиғида, режиссерниң ойи һәм ғайә, мәхситигә мувапиқ зенәтлинишидә байқилиду. У вақиәләр, образлар характерини чоңқурлаштурди, спектакльниң мәзмунини ечип беришкә ярдәм бәрди. Рәссам тамашибинниң диққитини сәһниниң икки тәрипидә қайғу басқан хәлиқни тәсвирләш арқилиқ җәлип қилди. П.Ибрагимов режиссер А.Мәмбетов билән характерлар тоқунушини, көрүнүшлирини әмәс, бәлки азап чәккән, йоқсизлиқ қийниған, қайғу басқан, өзлириниң харабилиқтин чиқиш йолини қийинчилиқта издигән пүтүнсүрүк бир хәлиқниң аләмшумул паҗиәсини ипадә қилди. Спектакльниң башлинишида вә ахирида у хәлиқ аммисиниң умумлаштурулған обризини әкис әттүрди. Биринчи көрүнүштә кәң ечилған дәрваза гоя тамашибинларни кәмбәғәл Сайитниң өйидә йүз бериватқан вақиәләргә шаһит болушқа тәклип қилғандәк билиниду. Иккинчи көрүнүштә бу әнди Сопахунниң өйидики дәрваза, бу йәрдә Султанбай билән Анарханниң тойи болуватиду. Спектакль ахирида сәһниниң икки тәрипидин йепилидиған дәрваза арқисида зар қахшиған хәлиқ долқуни йәнила нәпрәт билән ички һиссиятлирини умумий хор арқилиқ ипадә қилиду. «Анарханниң» бу йеңи вариантини Уйғур театри коллективи 1981-жили Москвадики гастролида һавалә қилди. Җавапкәрлиги жуқури болған бу гастрольға персонажларниң кийим-кечәк үлгилиригичә пәқәт рәссам П.Ибрагимовниң беваситә рәһбәрлигидә тәйярланди. Анарханни – Маһигүл Тохтахунова (актриса Анарханни 20 жил давамида ойниған), Һәмрани актерлар Султан Исрайилов вә Муһит Һезимов иҗра қилған еди. Дәсләп Һәмрани, кейинирәк болса, Сайит обризини жуқури маһарәт билән яратқан Муһит Һезимов, аридин бирнәччә жиллар өткәч, режиссер сүпитидә «Анарханни» 2010-жили өзи сәһниләштүрди. «...Мән мәзкүр спектакльни Пәйзирахман Ибрагимовниң ясиған сценографиясигә асасланған һалда сәһниләштүрдүм. Чүнки рәссамниң бу надир әсәргә иҗат қилған сценографияси — униң пүткүл иҗадийитиниң әң бүйүк чоққиси дәп һесаплаймән» — дегән еди режиссер Муһит Һезимов рәссам һәққидә. Әндиликтә болса, Пәйзирахман Ибрагимовниң арқисидин әгишип Муһит Һезимовму бақилиқ болди. Бүгүнки күнлүктә әшу әзизлиримизниң қалдуруп кәткән бебаһа мираслиридин бири болған «Анархан» сәһнә әсәриниң қайтидин репертуаримиздин мунасип орун елишиға бирдин-бир сәвәпчи болған театримизниң бәдиий рәһбири, ҚҖ хәлиқ артисти Мурат Әхмәдиевтур. — «Анархан» биз һәм тамашибинлиримиз үчүнму есил тәвәрүк әсәр — дәйду Мурат Абдримоғли. — Уйғур хәлқиниң урпи-адәтлирини, миллий нахша-уссуллиримизни, турмуш тәризимизни өз ичигә алған бу надир әсәримизни биз көзүмизниң қаричуғидәк сақлишимиз керәк. «Анархан» — театримизниң паспорти. Шуниң үчүн биз бу қетим Муһит Һезимов билән Пәйзирахман Ибрагимовниң ахирқи әмгигини қайта тиклидуқ, халас. Спектакльға қатнашқучиларму толуқ дегидәк шу актерлар. Улар билән биллә, иккинчи тәркиптики яш актерларму қизғин иш елип барди. Җүмлидин Анархан — Алийәм Ибдиминова, Луиза Розахунова, Емина Рәхмәтҗан, Һәмра ролини – Дилшат Аманбаев, Рәзәм Мамутов, Абдумайин Саһиб, Сайит — Ғәйрәт Тохтибақиев билән Риссам Мамутов, Халмурат Мунаров, Гүлзарә – Роза Бәхтибаева, Саһирәм Шәрипова, Гүлбаһар Әхмәдиева, Султанбай ролини – Әзиз Искәндәров, Мәһәмдин Савутов, Бәхтия мәзин – Турған Һезимов, Муһидин Варисов, Қудрәт Йүсүпов иҗра қилиду. Спектакльни сәһниләштүргән балетмейстер Зоһра Кәримоваму өз пикрини мундақ изһар қилди: «Муһит ака Һезимов «Анарханға» балетмейстер болуштәк вәзипини маңа жүклигәндә, җиддий тәйярландим, көп издәндим, уйғур бейитлири, мәшрәплирини өзләштүрдүм. Ахир ақивәт, болупму спектакльниң прологи, Рамзан, той көрүнүшлири, Ләйлиханниң сараң һаләттә мечитниң йенида дәрвишләрниң җор болушидики пластикилиқ һәрикәтләрни миллий уссуллиримиз билән бағлаштурдум. Һәрбир образниң лейтмотиви болғинидәк, «Дап уссулини» Ләйлихан обризиниң лейтмотиви қилип алдуқ — дәйду балетмейстер. – Спектакль башлинишида татлиқ қилиқлири билән әркилигән Ләйлихан, һәдиси Анарханға «сизгә уссул ойнап берәйму, һәдә?» дәп чаққан һәрикәтләр билән шох дап уссулиға чүшиду. Спектакль ахирида учисидики җул-җул, жиртиқ көйниги, чачлири чугулған, әс-һошидин айрилған Ләйлихан (Шарванәм Сабитова, Гүлназ Амутова, Назугум Тайирова) бирдә қақахлап күлүп, бирдә аччиқ жиғлап «...мән силәргә уссул ойнап берәйму?» дәп йәнә дап уссулиға чүшиду. Демәк, башта шох, көтирәңгү һаяҗан кәйпият беғишлиған дап ритмлири, спектакль ахирида қәлбләрни титиритидиған, тәшвишлик, сүрлүк бир кәйпиятни бериду. Бу қетим мәзкүр спектакльға бурунқидәк «Рухсарә» уссулчилар топи қатнашмиғанлиғи сәвәвидин, пәқәт актерлар билән ишләшкә тоғра кәлди һәм улар өзлириниң вәзиписини яхши орунлиди. Хулләс, шундақ қилип, бийил Уйғур театри өзиниң новәттики 87- мәвсүмини сәксән йәттә жил сәһнимиздин чүшмәй, мустәһкәм орун алған «Анархан» музыкилиқ драмиси билән ачиду.
Гүлбаһар НАСИРОВА. |
